Istnieje wiele różnic pomiędzy dzieckiem z Zespołem Aspergera (lub innymi zaburzeniami ze spektrum autyzmu) a „zwyczajnym” (neurotypowym), które powinieneś brać pod uwagę, wspierając jego rozwój tak, aby w możliwie niewielkim stopniu odbiegało od swoich rówieśników. Poniższa lista jest subiektywnym doborem najważniejszych spośród tych różnic – a więc konkretnie tych, których rodzice powinni być świadomi nawet jeszcze zanim się faktycznie objawią, i które powinni być w stanie wytłumaczyć innym osobom w miarę potrzeb.
 

Wrażliwość na bodźce

 
Osoba z Zespołem Aspergera, niezależnie od wieku, reaguje na bodźce różnego typu nieco inaczej niż zwyczajny człowiek:

Umysł AS-a, zdając sobie sprawę ze wspomnianej niewydolnej komunikacji pomiędzy obszarami mózgu, uczy się filtrować nie tylko bodźce, ale też informacje pochodzące z pamięci, aby umożliwić jako takie funkcjonowanie (bez tego AS nie byłby w stanie w ogóle rozmawiać, ponieważ każda odpowiedź zajmowałaby mu kilkadziesiąt sekund do kilku minut).

W efekcie osoby z Zespołem Aspergera są często postrzegane jako ekstrawaganckie czy wręcz kontrowersyjne – gdy tymczasem dążą one po prostu do poczucia emocji podobnych jak u zwyczajnych ludzi, które jednak w przypadku AS-ów mają znacznie wyższy próg wyzwolenia (np. prosty i dosadny humor, bez niepotrzebnych aluzji), jednocześnie nie przejmując się dziesiątkami lub setkami różnych zasad, zakazów, nakazów, dobrych zwyczajów itp. rzeczy, o których pamięta osoba neurotypowa.
 

Ślepota umysłu i rozumienie dosłowne

 
Jednym z typowych objawów składowych Zespołu Aspergera jest tzw. ślepota umysłu, czyli brak podświadomego odczytywania i rozumienia intencji i emocji innych osób, np. w trakcie rozmowy twarzą w twarz, oglądania drugiej osoby w telewizji itp. Niektórzy AS-i są w stanie do pewnego stopnia nauczyć się odczytywać te emocje za pomocą świadomej analizy, jednakże działa to w bardzo ograniczonym zakresie (trywialne emocje są łatwo i szybko rozpoznawalne przez większość AS-ów, ale już te bardziej złożone mogą wymagać nawet kilku-kilkunastu minut analizy).

Konsekwencją ślepoty umysłu jest upośledzenie umiejętności rozumienia niedosłownego, a więc np. treści ironicznych, zawierających ukryte zaprzeczenia, czy przemycających właściwy przekaz w mowie ciała, gestykulacji itp. Innymi słowy AS odbiera z przekazu werbalnego tylko część słowną i rozumie ją wprost, pomijając kontekst tego przekazu, gestykulację, mimikę, czy inną mowę ciała, które mogłyby częściowo lub całkowicie zmieniać sens części słownej.

Z tego powodu AS nie jest w stanie odróżnić prawdy od kłamstwa (aluzji, ironii, sarkazmu itp.) – .chyba że mimika rozmówcy jest bardzo wyrazista, a konkretny AS nauczył się odczytywać mimikę za pomocą świadomej analizy. Lub też po prostu spodziewa się kłamstwa i od początku weryfikuje tą mimikę pod tym kątem.
 

Upośledzona komunikacja werbalna i zdolności lingwistyczne

 
Komunikacja werbalna (ustna) AS-a jest zawsze zauważalnie gorsza od komunikacji pisemnej. Zespół Aspergera polega na upośledzeniu wzajemnej komunikacji niektórych obszarów mózgu, odpowiedzialnych m.in. za odbieranie bodźców słuchowych, „dekodowanie” ich na poszczególne słowa, rozumienie znaczeń tych słów, pamięć, empatię i wreszcie generowanie mowy (zobacz więcej szczegółów w tym artykule). Upośledzenie to działa w ten sposób, że komunikacja działa, lecz jest mocno niewydolna.

Komunikacja werbalna dzieje się w czasie rzeczywistym, czyli „tu i teraz”, a więc odpowiednie zrozumienie kontekstu wypowiedzi rozmówcy, dobór słownictwa, gestykulacji i innych aspektów, konieczny jest również „tu i teraz”, a nie np. za 5 minut. Ponieważ jednak komunikacja poszczególnych ośrodków w mózgu działa niewydolnie, w efekcie słownictwo AS-a wygląda na niechlujne i czasem lekceważące.

W przypadku komunikacji pisemnej działają całkiem inne mechanizmy, niż dla komunikacji werbalnej. Zajmują się nią nieco inne ośrodki w mózgu, przede wszystkim jednak komunikując się pisemnie mamy czas. Nie jest więc problemem opóźnienie tej komunikacji, aby lepiej dobrać słownictwo i poprawiać napisany tekst do skutku.

Osoby z Zespołem Aspergera bardzo często mają również słabo oceniane zdolności lingwistyczne, w szczególności umiejętność rozumienia mowy mówionej w języku obcym.
 

Empatia

 
Kolejną upośledzoną funkcją u osób z Zespołem Aspergera jest funkcja empatii – a precyzyjniej, empatii emocjonalnej (czyli zdolności do odczuwania stanów psychicznych innych osób), a więc np. umiejętność odczuwania współczucia. Jest to powiązane z tzw. ślepotą umysłu, czyli ze wspomnianym wyżej brakiem podświadomego odczytywania i rozumienia intencji i emocji innych osób.

I podobnie jak w przypadku ślepoty umysłu, niektórzy AS-i są w stanie zbudować w umyśle tzw. empatię kognitywną, tj. umiejętność rozumienia i nazywania stanów psychicznych innych osób w warstwie świadomości, czyli za pomocą świadomego myślenia i bez faktycznego odczuwania (innymi słowy, „rozumiem ale nie czuję”).
 

Upośledzone nawiązywanie relacji, potrzeby relacji i interakcji

 
Osoba z Zespołem Aspergera ma problemy z nawiązywaniem relacji międzyludzkich, wynikające z kilku różnych przyczyn:

  • „dziwnego” sposobu wyrażania się i zachowania (upośledzona komunikacja werbalna, patrz wyżej)
  • ślepoty umysłu i braku empatii emocjonalnej
  • braku wcześniejszego doświadczenia w nawiązywaniu relacji (tj. braku efektu kuli śnieżnej, na którym bazują np. techniki skutecznego podrywania, czy budowa wielu innych typów relacji)
  • braku potrzeby posiadania i podtrzymywania zbyt wielu relacji

Nie oznacza to, że AS nie potrzebuje wchodzić w jakiekolwiek relacje – nadal AS potrzebuje relacji m.in.:

  • z rodzicami (dającej bezpieczeństwo w dzieciństwie)
  • uczuciowej (i zarazem seksualnej)
  • codziennych (powierzchownych, lecz koniecznych do codziennego funkcjonowania, przede wszystkim typu dostawca-klient – „introwertyk” nie oznacza „pustelnik”)

Typową różnicą pomiędzy osobami z Zespołem Aspergera a neurotypowymi jest właśnie sposób traktowania tych ostatnich relacji: osoby neurotypowe dążą do stopniowego pogłębiania relacji z osobami, z którymi często przebywają (np. w szkole, w pracy), przenosząc te relacje na inne grunty, np. spotykając się w domu, w pubie itp.

Osoby z Zespołem Aspergera natomiast poprzestają na minimalnej formie relacji wystarczającej do „realizacji korzyści” z tej relacji (co zresztą ma uzasadnienie) – przede wszystkim dlatego, że swobodna rozmowa, będąca podstawą pogłębiania relacji, jest dla nich problemem (a przy okazji, tak jak dla innych introwertyków, nie uznają danej relacji za potrzebną i wartą wysiłku na rzecz jej podtrzymywania).
 

Mówienie prawdy

 
W wewnętrznej hierarchii wartości u osób z Zespołem Aspergera, najważniejsze są szczerość i spójność (pomiędzy głoszonymi przez kogoś poglądami, a jego faktycznym postępowaniem – niezależnie od tego, jak wyglądają same poglądy) – więcej na ten temat przeczytasz w tym artykule.

Nie oznacza to, że AS nigdy nie kłamie. Potrafi kłamać i czasem kłamie, natomiast odczuwa z tego powodu dyskomfort psychiczny, dlatego też w większości przypadków, gdy osoba neurotypowa posługuje się kłamstwem (np. „nie, ta sukienka nie jest za ciasna”), AS „wali prosto w oczy” nie potrafiąc na bieżąco oceniać konsekwencji ewentualnego przyłapania go na kłamstwie i wychodząc z założenia, że w tej sytuacji lepiej po prostu od razu powiedzieć prawdę. Natomiast AS jest oczywiście zdolny do kłamstwa – i jeśli już zdecyduje się kłamać, wówczas będzie to najczęściej kłamstwo o wiele lepiej przygotowane, w miarę możliwości oparte na faktycznie zaistniałych zdarzeniach i innych weryfikowalnych faktach.

Jako słuchacz natomiast, jak już wspomniano wyżej, AS nie jest w stanie odróżnić prawdy od kłamstwa – wobec czego w relacjach związanych z zaufaniem (w szczególności z rodzicami), AS oczekuje absolutnej szczerości (tutaj przeczytasz więcej nt. tego typu relacji).

Z tego samego powodu osoby z Zespołem Aspergera mają często złe relacje ze słabymi nauczycielami, tj. tymi, którzy próbują ukrywać własne braki za zasłoną autorytetu, którzy nauczycielowi „powinien przysługiwać z urzędu” (takie podejście obowiązuje bądź jeszcze relatywnie niedawno obowiązywało w większości szkół podstawowych i średnich).
 

Unikalne zdolności

 
Mózg osoby z Zespołem Aspergera działa w nieco inny sposób, niż u osoby neurotypowej. Pierwotną przyczyną jest działająca w niewydolny sposób komunikacja pomiędzy niektórymi ośrodkami w mózgu. Pochodną tego upośledzenia jest nadmiarowy rozwój tych ośrodków mózgu w wieku wczesno-dziecięcym, dzięki czemu są one w stanie przejąć (w ograniczonym stopniu) funkcjonalność sąsiednich obszarów, z którymi komunikacja jest akurat niemożliwa lub zbyt niewydolna. Dzieje się to przede wszystkim w 2-3 roku życia, gdy mózg dopiero się rozwija i „dostraja” do swoich indywidualnych możliwości biologicznych.

Efektem ubocznym wspomnianego procesu są rozmaite unikalne zdolności umysłowe, które dobrze zdiagnozowane i opanowane, potrafią takiej osobie zapewnić potężną przewagę umysłową nad osobami neurotypowymi (zobacz więcej na ten temat).
 

Odklejenie od poglądów i wartości (myślenie abstrakcyjne)

 
Wyobraźnia przeciętnego człowieka jest ograniczona – nie w sensie samej skłonności do fantazjowania, ale w sensie „przyklejenia” w procesie wychowania do pewnych wartości, jak ogólny światopogląd, poglądy na różne sprawy życiowe, religijne i kulturowe, elementarna znajomość historii, czy poziom empatii. O ile więc przeciętny człowiek potrafi sobie wyobrazić coś sprzecznego z tymi wartościami, o tyle wyobrażenie to jest najczęściej bardzo płytkie.

Większość osób z Zespołem Aspergera ma natomiast umiejętność odrzucenia wszystkich w/w wartości i zastąpienia ich wartościami arbitralnie dobranymi na potrzeby danej rozmowy lub innej sytuacji, po czym .myślenia wielopoziomowego w wybranych kategoriach. Z tego też powodu osoby takie po odpowiednim treningu bywają świetnymi analitykami kryzysowymi, potrafiąc np. głęboko wrzuć się w sytuację zamachowca i przewidywać jego możliwe kolejne kroki, oceniać poziom motywacji, czy np. argumentować za lub przeciwko przyjętemu punktowi widzenia (dowiedz się więcej).
 

Zaburzone myślenie krytyczne

 
U większości osób z Zespołem Aspergera występuje zaburzenie myślenia krytycznego – zarówno w odniesieniu do swojej osoby i własnych czynów, umiejętności, możliwości itp., jak i do innych osób czy organizacji. Efektem tego jest niezwykle wysoka samoocena i brak umiejętności obiektywnej oceny siebie i swojej pracy – często dodatkowo połączony ze ślepotą umysłu i brakiem wyłapywania różnych dyskretnych, pozawerbalnych komunikatów od innych osób (np. niezadowolonych min).

Pozytywną konsekwencją takiego stanu rzeczy jest brak kompleksów, czy innych negatywnych konsekwencji emocjonalnych niskiej samooceny. Negatywną – mniejsze dążenie (lub jego brak) do samodoskonalenia. Dowiedz się, jak można pomóc AS-owi w pracy nad sobą.
 

Reagowanie na presję psychiczną i tiki nerwowe

 
Pomimo wspomnianego wyżej zaburzonego myślenia krytycznego, osoby z Zespołem Aspergera, w szczególności w wieku dziecięcym i okresie dojrzewania, słabiej radzą sobie z wywieraną przez inne osoby presją psychiczną – np. sygnalizowanymi przez rodziców twardymi konsekwencjami oceny niedostatecznej w szkole (typu np. „wyrzucimy cię z domu”). Efektem takiej presji jest napięcie psychiczne znacznie wyższe, niż w analogicznej sytuacji u osób neurotypowych. Częstym sposobem mimowolnej redukcji tego napięcia są tiki nerwowe (tutaj przeczytasz o ich leczeniu i zapobieganiu).
 

Specyficzne zainteresowania jako forma ucieczki od interakcji społecznych

 
Kolejnym sposobem redukcji napięcia psychicznego, jakie wiąże się z – nieudanymi na ogół – interakcjami z innymi osobami, jest ucieczka od tych interakcji w kierunku zainteresowań specjalistycznych, co pozwala AS-owi „realizować się” w dziedzinie innej niż relacje międzyludzkie. Mechanizm i fazy tych zainteresowań zostały opisane w tym artykule.

Z perspektywy rodzica niezwykle ważne jest uświadomienie sobie, że o ile dane zainteresowania dziecka są wtórne wobec problemów relacyjnych, o tyle zainteresowania te, dobrze ukierunkowane przez świadomego rodzica, mogą stanowić podwaliny pod jego przyszły sukces zawodowy.

Co więcej, większość osób w całej europejskiej i północno-amerykańskiej populacji, które odniosły sukces zawodowy i zarabiają ponadprzeciętne pieniądze, cierpią lub w przeszłości cierpiały na różnego rodzaju zaburzenia:

  • najczęściej zaburzenia orientacji lub tożsamości seksualnej
  • zaburzenia psychiczne obejmujące depresję lub przejściowe stany depresyjne
  • zaburzenia upośledzające zdolności budowania relacji
  • zaburzenia na tle maniakalnym lub motywacyjnym
  • inne zaburzenia, które najczęściej uniemożliwiają funkcjonowanie w sposób „grzeczny”

Innymi słowy, zwyczajni ludzie z reguły nie zarabiają nadzwyczajnych pieniędzy. Dlatego też, z perspektywy rodzica ważne jest, aby tych zainteresowań nie zwalczać, ale prawidłowo ukierunkować.
 

Hierarchia społeczna, rozumienie niepisanych zasad społecznych

 
Jednym z typowych objawów Zespołu Aspergera obserwowanych przez osoby trzecie (np. nauczycieli), jest kwestionowanie różnych niepisanych norm i zasad społecznych, począwszy od akceptowanego w danym miejscu sposobu zachowania, poprzez np. okazywanie szacunku określonym osobom i społecznościom, aż po otwarte kwestionowanie hierarchii społecznej.

Zachowania takie są konsekwencją złożenia dwóch aspektów sposobu myślenia AS-a:

  • myślenia w 100% opartego na twardej logice, w szczególności odrzucania tłumaczeń „bo tak”, „bo ci każę” itp.
  • szczerości jako najwyższej z wartości

Są to jednak „wrodzone” sposoby myślenia. W procesie wychowania wyznawane wartości i sposób myślenia ewoluują – na szybkość i kierunek tej ewolucji mają największy wpływ takie czynniki jak:

  • szczerość i spójność rodziców (dogmatyzm lub pragmatyzm)
  • przyzwolenie rodziców na ogólnie rozumiany egoizm/asertywność dziecka/dzieci
  • sposób postrzegania hierarchii społecznej przez rodziców

W jaki sposób tłumaczyć dziecku hierarchię społeczną i władzę?

Stwierdzenia typu „bo tak” nie będą działały we właściwy sposób wobec AS-a nie dlatego, że celowo ignoruje on czyjś autorytet lub władzę, ale dlatego, że po prostu nie jest w stanie zrozumieć przyczyny stojącej za jakimś zakazem. Tymczasem wytłumaczenie tego jest bardzo proste – wystarczy krótkie „bo tak” (bazujące na pewnym kontekście) zamienić na dłuższy komunikat:

  • bo ja tak zdecydowałam
  • bo mam umocowanie formalne [np. nauczycielka], aby podjąć taką decyzję
  • bo uważam takie postępowanie za niewłaściwe i dlatego skorzystałam z przysługującego mi prawa
  • bo mam prawo cię ukarać, jeśli się nie zastosujesz

Tłumaczenie takie może się wydawać dość śmieszne osobom neurotypowym, jednak osobom z Zespołem Aspergera pozwala zrozumieć pełny związek przyczynowo-skutkowy.
 

AS w szkole – interakcje z pozostałymi uczniami

 
Dzieci z Zespołem Aspergera, jak również wszystkie inne „nietypowe”, często padają w szkole ofiarą agresji ze strony „zdrowych” rówieśników:

  • wyśmiewania ze względu na „bycie innym”, albo wyśmiewania konkretnych problemów, np. tików nerwowych
  • bicia i innej agresji fizycznej
  • agresji biernej – tj. przez „niezauważanie” przez „grzeczniejsze” dzieci aktów agresji ze strony tych „mniej grzecznych”

Co możesz zrobić, jeśli właśnie Twoje dziecko pada ofiarą agresji ze strony rówieśników?

  1. Wyposaż je w ukryty dyktafon lub nawet kamerę (na miarę swoich możliwości finansowych). Przede wszystkim urządzenie to powinno być skutecznie ukryte, nawet przed samym dzieckiem, które mając świadomość nagrywania, podświadomie mogło by się inaczej zachowywać. Postaraj się zgromadzić jak największą kolekcję dowodów i przechowuj je w formie surowej (bez montowania i skracania, które będzie dyskwalifikować takie dowody dla sądu).
  2. Nie bój się interweniować. Więcej: nie bój się posunąć tak daleko, jak tylko będzie trzeba – a jeśli nie uda się załatwić sprawy legalnymi kanałami, nie wahaj się interweniować w dowolny inny sposób, który będzie skuteczny. Pamiętaj, liczy się dobro Twojego dziecka, a nie zdrowie czy życie napastnika (nawet jeśli on też jest jeszcze dzieckiem).

Zobacz więcej porad dot. agresji w tym artykule.